درمان دیابت با سلول های بنیادی

بیماری دیابــت (یا بیماری قند) از شــایع ترین بیماری های مزمن جوامع بشــری در عصر حاضر است. از این بیماری به نام «قاتل خاموش» نیز نام می برنــد. مبتالیان به این بیمــاری در درازمدت در خطر مشــکلات قلبی -عروقی، سکته های مغزی، نارســایی کلیوی و بیماری های چشــمی (و حتی کوری) قرار دارند.

خوشبختانه با کنترل این بیماری تا حدودی می توان جلــوی این عوارض را گرفت، ولی متأســفانه هنوز درمان قطعــی ای برای این بیماری وجود ندارد. پیش بینی می شــود که در کشور ما در دو دهه آینده ۲۰ درصد از افراد جامعه به این بیماری مبتلا شوند. این بیماری انواع مختلفی دارد، ولی یکی از انواع شــایع آن که دیابت نوع یک نامیده می شود، در اثر تخریب خود ایمنی ســلول های ترشح کننده انســولین (ســلول های بتا) در لوزالمعــده ایجاد می شود. بنابراین دانشــمندان همواره در این فکر بوده اند که با جایگزینی یا پیوند این سلول ها بتوان این بیماران را درمان کرد. اولین مطالعات انسانی پیوند سلول های بتا در دهه ۱۹۹۰ در پتســبورگ آمریکا انجام شد.

در سال ۲۰۰۰ ،گروهی در ادمونتون کانادا نشان دادند که با پیوند ســلول های بتا می توان این بیماری را درمان کــرد. با وجــود نتایج موفقیت آمیــز و کوتاه مدت، متأســفانه ایــن روش در درازمــدت موفقیت آمیز نبود. تا امروز حدود دو هزار نفر در سرتاسر جهان به این روش درمان شــده اند کــه نتایج درازمدت موفقیت آمیزی نداشته است.

این امر به چند دلیل است: اولا جداسازی ســلول های بتا از لوزالمعده جســد مرگ مغزی بســیار دشوار اســت و گاهی نمی توان به اندازه کافی سلول استخراج کرد. ثانیا چون این ســلول ها از بدن خود فرد گیرنده نیست، بدن تمایل بــه تخریب یــا رد آن دارد. بنابراین به داروهای ضد رد پیوند نیاز است که گاهی خود این داروها روی ســلول های بتا اثرات تخریبی دارند. بنابرایــن اگر بتوان به منابع فراوان ســلول های بتا دســت یافت و نیاز به داروهای رد پیوند را برطرف کرد، ســلول های بتــا می تواننــد روش مؤثری در درمان بیماری دیابت باشند. حدود ۱۰ ســال پیــش محققان مرکــز دیابت دانشگاه هاروارد آمریکا نشــان دادند که می توان در شــرایط خاصی ســلول های بنیــادی جنینی را به ســلول های بنیادی لوزالمعــده و درنهایت به ســلول های بتــا تمایز داد. این قدم مهم، مســئله دسترســی به تعــداد کافی ســلول های بنیادی را مرتفع کرد. این دانشــمندان نشان دادند که با این روش می توان دیابت را در حیوانات آزمایشــگاهی برطــرف کرد. اکنون مســئله این بــود که چگونه می توان این ســلول ها را از دسترس سیستم ایمنی مخفی کرد تا باعث تخریب آنها نشود. دانشمندان در ادامه موفق شدند این سلول ها را در کپسول های خاصی قرار دهند تا فقط مواد غذایی و ترشــحات این ســلول ها از این غشــاها قابل عبور باشند و نه ســلول های ایمنی. به این ترتیب ســلول های بتای داخل کپســول قادرند با تشخیص قند در بافت به ترشح انســولین اقدام کنند. این انســولین از غشا عبور کرده و وارد جریان خون می شــود. اســتفاده از این روش نیاز به مصــرف داروهای ضدپیوند را از بین می برد. به تازگــی یــک شــرکت دانش بنیــان بــه نام «ویاســایت» (viacyte) در شهر ســن دیگو آمریکا از ایــن روش در درمــان بیماران مبتــال به دیابت نوع یک اســتفاده کرده است. در این روش ابتدا با استفاده از ســلول های بنیادی جنینی، آنان را ابتدا به ســلول های بنیادی لوزالمعده و سلول های بتا تمایز می دهند. ســپس این ســلول را در کپســول خاصی قــرار می دهند تا آنها را از خطر تخریب به وسیله سیســتم ایمنی مصون نگه دارد. در ادامه این کپســول ها را در زیر جلــد بیمار قرار می دهند. سلول های داخل کپسول با تشخیص قند، زیر جلد به ترشح انســولین می پردازند. به تازگی نتیجه این تحقیــق در انجمن دیابت آمریکا ارائه شــد. از ۱۹ بیماری که به این روش درمان شدند، دو بیمار بعد از دو سال کامال قند خون طبیعی داشتند و بیماری دیابت آنها درمان شــده بود. البته این روش برای تکمیل شدن به تحقیقات زیادی نیاز دارد، اما نتیجه اولیه آن بسیار امیدوارکننده بوده است. اگرچه بعد از دو سال بســیاری از این سلول ها همچنان زنده هستند، اما در برخی از این بیماران به علت واکنش التهابی اطراف کپسول، کارکرد مناسبی ندارند. کار بیشــتر روی ماهیت کپسول می تواند این مشکل را برطرف کند. بررســی های اولیه نشــان داد که این واکنش غیراختصاصی علیه غشــا (کپسول) بوده است و نه بر ضد سلول های بتا. هرچند این روش هنوز در ابتدای راه اســت، ولی اوال نشــان داد که در انســان قابل انجام بوده و بی خطر اســت. ثانیا توانســت این امید را ایجاد کند که با تکمیل آن در آینده بتوان (استفاده از سلول های بنیادی و بدون نیــاز به داروهای ضد رد پیونــد) بیماری دیابت را درمان کرد.

دکتر رضا سعیدی فیروزآبادی – متخصص جراحی پیوند